Er is niets mis met af en toe ongelukkig zijn

INTERVIEW We moeten al zoveel, want onze economie heeft groei nodig. En dan gaan we ook nog de Mont Ventoux opfietsen om gelukkig te worden. Is het gek dat psychiaters steeds meer pillen voorschrijven?

In zijn lezingen en in zijn bestseller 'Borderline Times' komt de beeldspraak herhaaldelijk terug. We leven in het Westen op een speedboot die sneller en sneller gaat; steeds meer mensen kunnen de moordende snelheid niet meer aan en vallen eruit. Ze komen in de reddingsboten van Dirk De Wachter, psychiater te Antwerpen, en zijn collega's.

"Ik zie in mijn praktijk mensen die niet de flexibiliteit hebben, de opleiding en de kracht om die steeds versnellende samenleving bij te benen. Ik zie dat er een kloof ontstaat tussen de winnaars, de succesjongens, en de verliezers. En van die laatste groep lijken er steeds meer te komen, zij kunnen de citroenpersachtige wereld van groei en nog eens groei niet meer volgen. Ik wil daar als psychiater op wijzen. De samenleving raakt oververhit, mensen vallen uit de boot. Tegen politici en economen zeg ik: denk daar over na. Ik zie het als mijn taak de spreekbuis te zijn voor mijn patiënten die mij zeggen: 'Het gaat mij niet meer.' Dat zij problemen hebben, is een gevolg van de economische structuur van de westerse wereld, dat is mijn stelling."

Het roer moet om?

"We moeten zeker niet op dezelfde weg doorgaan, want dan wordt het probleem alleen maar groter. Overal hoor ik dat we meer moeten groeien, dat Europa anders de concurrentie met opkomende landen als China gaat verliezen, er is geen alternatief. Maar dat is voor intellectuelen toch wel iets te goedkoop. Ik ben niet onnozel, ik snap ook wel dat we in deze mondiale economie als land niet plotsklaps kunnen zeggen: we gaan geen groei meer hebben. Maar als psychiater wil ik het probleem toch aankaarten bij de kapitein van de speedboot, Mark Rutte bij jullie, Elio Di Rupo bij ons. We moeten erover nadenken. Want als we gaan voor nog meer groei, wat betekent meer produceren, langer, harder en efficiënter werken, gaan er meer mensen uit de boot vallen en krijgen wij psychiaters meer patiënten."

Staccato somt De Wachter een paar cijfers op over het medicijngebruik in België, cijfers die hij ook in zijn boek 'Borderline Times' heeft opgenomen: "In dit land, waar tien miljoen mensen wonen, zijn 95.000 mensen werkonbekwaam om psychische redenen. Dat is een zeer grote en groeiende groep. Als je het nog breder wilt trekken: er zijn één miljoen en honderdduizend mensen, een op de negen, die psychofarmaca nemen: slaapmiddelen, kalmeermiddelen, antidepressiva, en andere. Is dat geen probleem, dat zoveel mensen pillen nodig hebben om vol te kunnen houden? Het zijn trouwens niet alleen mensen die uit de boot zijn gevallen, ook de succesvollen slikken pillen, juist om succesvol te kunnen blijven."

Als u een medicijn voorschrijft, hebt u dan niet het gevoel dat u daarmee het systeem van die snelle maatschappij juist in stand houdt?

"Ja, wel een beetje. Maar ik wil de patiënt die hier in deze kamer zit zo goed mogelijk helpen, dat is mijn taak, die heeft er niet veel boodschap aan als ik hem of haar een pil weiger met het argument: de maatschappij loopt niet zo lekker. Die patiënt wil zich beter voelen, en daar help ik bij.

Ik ben ook niet principieel tegen medicatie, en ik ben ook geen revolutionair die het systeem omver wil werpen. Deze sociaal gecorrigeerde kapitalistische maatschappij heeft ons zeer veel weelde gebracht. Het heeft niet zo slecht gemarcheerd, al was het niet perfect. Maar ik heb het gevoel dat dit model op zijn einde zit te komen. We raken aan de rand, er zijn grenzen aan de groei."

Herkent u zich in de analyses en pleidooien als die van vader en zoon Skidelsky, de Britse economen die minder groei en meer kwaliteit van leven bepleiten?

"Ik ben heel blij dat ik, een leek op economisch vlak, steun krijg van zeer slimme mensen uit die hoek.

Ik zie ook wel initiatieven in de maatschappij, acties van solidariteit, een opkomende groene economie. Niet meer, maar vooral beter.

De blitse boys uit de Londense City, die lachen daarom, laat ze maar krabbelen aan de rand, denken ze, maar ik denk dat dat belangrijke dingen zijn. Ik ben een cultuuroptimist. Wij hebben een bijzonder rijke cultuur, die wil ik behouden. Maar om ze te kunnen behouden, moeten we ze veranderen, anders gaan we met speedsnelheid naar een duale maatschappij van rijken en van armen die uit de boot vallen."

U hebt, gezien het succes van uw boek in Vlaanderen, een gevoelige snaar geraakt.

"Ja, dat heeft mijzelf ook verrast, overspoeld zelfs, er zijn al 25.000 exemplaren van verkocht en in Nederland begint het nu ook te lopen. Mea Cantillon, de grande dame van de sociologie in Vlaanderen, merkte op dat de psychiaters in dit land nu kennelijk de cultuurcritici zijn. Terwijl dat toch eigenlijk de taak zou moeten zijn van de filosofen, de schrijvers, de kunstenaars, de sociologen. Waar zijn zij gebleven? Ik citeer in mijn boek wel heel vaak de Franse auteur Michel Houellebecq, een fantastische schrijver die ik een keer heb mogen ontmoeten, een historische gebeurtenis voor mij. Uit zijn boeken, en uit literatuur met een grote L in het algemeen, leer ik meer over de waarheid van het leven, over wat mijn patiënten in hun subjectiviteit meemaken, dan uit een jaargang van The American Journal of Psychiatry."

Het streven naar ongebreidelde economische groei vindt Dirk De Wachter niet de enige uiting van de onmatigheid in de westerse wereld. Even zorgelijk is wat hij noemt 'de obsessionele zucht naar geluk' die de mens anno 2013 kenmerkt. "Het is meer, straffer en onmogelijker. Het geluk wordt dikwijls materieel ingevuld, maar het is ook een kickcultuur. Het geluk zit in reizen naar exotische oorden waar nog nooit iemand geweest is, in fantastische ervaringen, vliegskiën bijvoorbeeld, ik zou het niet eens durven, het zit in sportprestaties die ongeëvenaard zijn: de Mont Ventoux drie keer op fietsen, met een groot verzet, langs de moeilijkste kant, in rafting over wilde rivieren.

Voor mij zit het geluk daar juist niet. Ik denk zelfs dat als we het geluk daar gaan zoeken, dat het ongeluk dichtbij is. Want wat moet je na de derde keer de Mont Ventoux, ja, ge kunt de Galibier nog eens doen. Maar wat dan? In mijn ogen zit het geluk in het doodgewone. Fiets eens over de Veluwe, met een gewone fiets, of wandel eens door Amsterdam, dat is toch een mooie stad. Maar dat ziet men niet, men holt vooruit, het is diezelfde speedbootachtige idee."

U pleit voor een beetje meer ongeluk in het leven.

"Ja, dat zou ons goed doen, dat meen ik serieus. Ziekte, dood, tegenslag, verlies, horen bij het leven. Wir setzen uns mit Tränen nieder, dat prachtige slot van de Matthäuspassion van Bach, ik kan dat niet genoeg horen. Maar we willen die tranen niet zien, we stoppen ze weg, we kunnen niet meer ongelukkig zijn, willen tegenslag en verlies niet meer in ons gewone bestaan incorporeren.

Wat doet een hypergelukkige als er iets tegenzit? Dan gaat-ie naar een psychiater en vraagt om een pil. Is uw moeder gestorven en zijt ge na zes weken nog triest? Vraag een pil! Terwijl ik juist het omgekeerde zou zeggen: zijt ge na zes weken niet meer triest? Dan moet ge naar de psychiater, want het is wel uw moeder die gestorven is.

We moeten weer leren inzien dat het paradijs niet op aarde is, dat het hier wat krabbelen is, moeilijk soms, maar dat dat op zichzelf geen probleem hoeft te zijn. Het leven is nu eenmaal wat lastig, dat waren we vergeten."

Nederlandse kinderen zijn de gelukkigste ter wereld, dat is toch niet verkeerd? We zijn er in ieder geval trots op.

"Kinderen, in België en in Nederland, gaan ook met massa's naar de kinderpsychiater, ge moet aanschuiven, een jaar wachten tot ge er terecht kan. De gelukkigste ter wereld? Onze kinderen groeien op in een verbrokkelde maatschappij met verbrokkelde gezinnen, hechtingsstoornissen worden een steeds groter probleem. Ik zie dat huwelijken het niet meer houden.

Nu wil ik niet terug naar de jaren vijftig, bij mekaar blijven lijkt me geen goed idee als je mekaar niet meer kan uitstaan. Ik pleit er wel voor na te denken over de zorg voor uw kinderen. Bijna één op de drie gescheiden vaders in Nederland ziet zijn eigen kind niet meer. Hoezo de gelukkigste kinderen ter wereld? Ik zie dat er heel veel ouders zo met zichzelf bezig zijn, met hun scheiding, met hun nieuwe partner, met hun ongebreideld gelukkig zijn, dat ze vergeten dat hun kinderen gewoon naar school moeten."

Het consumentisme en het zoeken naar geluk moeten het gat opvullen dat ontstaan is door het wegvallen van kerk en geloof, zegt De Wachter. "In mijn boek noem ik negen criteria van borderline, en mijn stelling is dat onze maatschappij alle trekken van borderline vertoont. Hardnekkige gevoelens van zinloosheid en leegte is een van die criteria. Ik zie dat overal om me heen. We hadden in Vlaanderen een zeer kerkelijke structuur, katholiek, bij jullie was dat gereformeerd, en daarin was de zingeving gegeven. We hebben ons van die vermolmde structuur bevrijd, maar we hebben het kind met het badwater weggegooid. We hebben onze rituelen, onze cultuurgeschiedenis van tweeduizend jaar, bij het groot vuil gezet.

We hebben niet meer de traditionele omgang met moeilijke momenten die de kerk ons bood, we hebben de betekenisgevers die vorige generaties wél hadden niet meer, we hebben niet goed nagedacht: wat doen we met ziekte en dood? Er is alleen maar een plat consumentisme voor in de plaats gekomen. De westerse mens verdrijft de zinloosheid door te consumeren, en dat past dan weer in het verhaal van de economische groei. We kopen van alles dat we niet nodig hebben om de zin te vergeten."

Bespeur ik hier een hang naar het verleden?

"Nee, zeker niet! Elke tijd heeft zijn verschrikkingen, deze ook. Maar vroeger was het minstens zo erg, zo niet erger. We hebben ons bevrijd van de onderdrukking van de arbeidersklasse, van de onderdrukking van de vrouw, van de onderdrukking van de seksualiteit, van onwaarschijnlijke hypocrisie - nee, daar wil ik allemaal niet naar terug. We zijn per saldo toch vooruitgegaan. Maar we hebben wel een probleem: de bekrompenheid, de kneuterigheid, de onmondigheid uit de tijd dat de kerk het voor het zeggen had, hebben plaatsgemaakt voor een ongebreideld en compleet zinloos consumeren en voor een niet te stoppen zucht naar geluk. Dat is natuurlijk een moeilijke boodschap voor hen die de bevrijding van kerk en geloof celebreren, maar het is wel waar. Het dier mens is een zinzoekend wezen, maar hij gaat de zin van het leven niet vinden in het fietsen op de Mont Ventoux."

Waar ligt de zin van het leven dan wel?

"Zin heeft te maken met de zorg voor andere mensen, en dan komen we uit bij mijn Franse filosoof Emmanuel Levinas. Ik besluit mijn boek met zijn beschouwingen.

Zin heeft te maken met de blik van de ander, zegt hij, met de gemeenschap. Dat klinkt wollig, ik zie het aan uw gezicht, maar Levinas is absoluut niet wollig, hij is juist afschuwelijk hard, hij houdt ons een spiegel voor. Wij kunnen niet onze eigen zin zijn, we hebben met de ander te maken."

Wie is Dirk De Wachter?

Dirk De Wachter (1960) is een van de bekendste psychiaters van België. Regelmatig mengt hij zich in het publieke debat, via radio en tv of door lezingen die hij in het land houdt. Tijdens deze lezingen ontstond het idee voor het boek 'Borderline Times'.

De Wachter (getrouwd, drie kinderen) woont en houdt praktijk in het centrum van Antwerpen. Verder is hij diensthoofd systeem- en gezinstherapie aan het Universitair Psychiatrisch Centrum van de Katholieke Universiteit in Leuven.

© Co Welgraven

Bron : Trouw